همزمان با وقوع حوادث و سوانح گوناگون در مناطق شهری و روستایی کشور تلاش های زیادی در چند دهه اخیر از سوی مسوولین و مدیران در جهت بازسازی و مقاوم سازی این مساکن انجام گردیده است. در این بین فارغ از کیفیت این تلاش ها که خود فرصت و مجالی دیگر می طلبد، از موضوع مساکن روستایی کمتر صحبت به میان آمده است. متاسفانه به طور کلی با مسائل روستایی برخورد بنیادی و عمیقی نمی شود و موضوعات مختلف مربوط به آن بسیار سطحی و ابتدایی در نظر گرفته می شوند. نکته ای که در بررسی روند بازسازی مساکن روستایی پس از سانحه مشاهده می گردد این است که متاسفانه به اصول و معیارهای معماری بومی و سنتی و نیازهای کالبدی منتج از ویژگی های فرهنگی، اجتماعی، معیشتی و اقتصادی مردم آن روستا توجه کافی نشده است و مساکن ساخته شده از نیازهای زندگی روزمره روستانشینان فاصله گرفته اند. چنانکه باید در نظر داشت که زندگی روستایی و به تناسب، بستر کالبدی آن، نظام پیچیده ای است که حتی در روستاهای نزدیک به هم ممکن است تفاوت های بسیاری داشته باشد. به این ترتیب باید به این سطح از آگاهی برسیم که تنها با شناخت صحیح و کامل از مسائل روستایی و پیچیدگی های ناشی از به هم پیوستگی نظام های اجتماعی، اقتصادی، معیشتی، محیطی و کالبدی در یک مجموعه کامل است که می توان به برنامه ریزی فیزیکی یک روستا و واحدهای سکونتی آن پرداخت. برای قرن ها، ایران صحنه وقوع سوانح طبیعی (زلزله، سیل، زمین لغزه و ...) بوده است. در این میان، زلزله متداول ترین و مخرب ترین سانحه طبیعی است که به این کشور ضربه می زند. از سوی دیگر سکونتگاه های روستایی به عنوان نطفه اصلی نظام سکونتگاهی کشور، بخش قابل توجهی از مراکز سکونتگاهی را تشکیل می دهند و بدلیل محدودیت های اقتصادی، شرایط آب و هوایی، کمبود برخی مصالح و عدم توجه به مسائل فنی، در برابر حوادث به ویژه زلزله آسیب پذیرتر می باشند. با توجه به موارد مذکور، نگرشی همه جانبه برای شناخت این سکونتگاه های انسانی ضروری است تا در شرایط وقوع بحران و سانحه و پس از آن بتوان شرایطی را فراهم نمود که پاسخگوی نیازهای زندگی روستانشینان باشد. به این ترتیب، در این نوشتار ابتدا به شناخت عوامل موثر بر شکل گیری سکونتگاه های روستایی پرداخته می شود تا عوامل مادی و معنوی مهم در به وجود آمدن شکل کلی الگوی مسکن تعیین شود، سپس ضمن شناخت عوامل متاثر از وقوع سانحه، رهنمودهایی برای پروژه های بازسازی پس از سانحه با در نظر گرفتن عوامل تاثیرگذار پیشنهاد می گردد. تحلیل موضوع فوق در این نوشتار بیانگر این موضوع می باشد که توجه به معماری بومی و سنتی هر منطقه و حتی هر روستا ضمن بررسی و در نظر گرفتن عوامل موثر بر شکل گیری کالبد سکونتگاه های روستایی می تواند منجر به خلق فضایی با کیفیت و متناسب با نیازهای زندگی روستانشینان در چارچوب عوامل فوق گردد.

اگرچه سابقه اقدامات بازسازی مسکن پس از سوانح به سال های دور باز می گردد، لیکن نگرش علمی به رویکردها و دیدگاه های آن در اواخر دهه 1970 شکل گرفت. بازسازی مسکن پس از سانحه از نقطه نظر «میزان کنترل توسط خانوار» موضوعی است که در دهه های اخیر توجه سیاستگزاران و نهادهای درگیر در امداد و بازتوانی سوانح را به خود جلب کرده است. دیدگاه مزبور در جهت ظرفیت سازی آحاد جامعه و توانمند کردن آنها به مسوولیت پذیری و مشارکت در روند عملیات بازسازی تبیین شده است. در این میان انتخاب رویکرد یا رویکردهای بهینه، نیازمند ملحوظ داشتن شاخص هایی از قبیل هزینه بازسازی، ارتقای وضعیت ایمنی خانوار و جامعه، ترمیم و بهبود معیشت، شرایط سیاسی حاکم، زمینه های فرهنگی موجود، مکانیزم های تطبیق، و چگونگی بالا بردن ظرفیت های جامعه آسیب دیده است. بنابراین مشاوره با مردم و ارزیابی نیازها و ظرفیت های آنها، قبل از اتخاذ تصمیمات اجرایی امری مهم محسوب می شود. عوامل کلیدی که در روند تصمیم گیری نقش ویژه ای دارند شامل دولت مرکزی، نهاد مسوول بازسازی، سازمان های مشارکت کننده در بازسازی، دولت محلی، و جامعه آسیب دیده است. چگونگی تعامل میان بازیگران مزبور، در اتخاذ رویکرد بهینه بازسازی اثر می گذارد.به طور کلی، پنج رویکرد در اکثر پروژه های بازسازی مسکن پس از سانحه به کار گرفته شده اند. رویکردهای مزبور در برخی اوقات به صورت ترکیبی و با توجه به مقیاس خسارت، شدت واقعه، و وضعیت اقتصادی و اجتماعی و سیاسی منطقه آسیب دیده، به شرح زیر اتخاذ می شوند:- رویکرد پول نقد: کمک مالی بی قید و شرط از جانب دولت و نهادهای مسوول به مالک خانه بدون حمایت فنی.- رویکرد بازسازی با هدایت مالک: کمک مالی مشروط و قانونمند به همراه حمایت فنی با هدف احداث خانه های مقاوم.- رویکرد بازسازی توسط جامعه: رهبری توسط نهادها، با مشارکت فعال جامعه در تصمیم گیری و مشاوره.- رویکرد بازسازی پیمانکارمحور درجاسازی در محل: اجرا توسط نهادها و به کارگیری شرکت های پیمانکاری، به منظور درجاسازی خانه های تخریب شده.رویکرد بازسازی توسط پیمانکار در سایت جابه جا شده: اجرا توسط نهادها و به کارگیری شرکت های پیمانکاری، به منظور احداث خانه های جدید در سایت جابه جا شده.نوشتار حاضر ضمن بررسی رویکردهای مبتنی بر میزان کنترل، توسط خانوار، به تحلیل دیدگاه های مطرح و فرایند تکاملی و معایب و مزایای هر یک از دیدگاه ها می پردازد. در این مقاله نتیجه گیری می شود که، در میان رویکردهای مطرح، «بازسازی با هدایت مالک» قابلیت توانمند کردن، ظرفیت سازی، تداوم، پایداری، و مقرون به صرفه بودن را در اکثر موقعیت های بازسازی دارد.

پیشینه و اهداف رخداد سوانح موجب دامنه وسیع تخریب و آسیب کالبدی محیط مصنوع و به دنبال آن نیاز گسترده به بازسازی می گردد. اما تجارب جهانی و شکست معماران در ارایه پروژه های بازسازی و اسکان، وجود خلا در دیدگاه های آموخته دانشگاهی و نیازهای ویژه برنامه ریزی و طراحی در شرایط بحرانی پساسانحه را آشکار می کنند. شواهد دلالت بر آن دارند که مشارکت موفق جامعه حرفه ای معماران و متخصصان محیط مصنوع در بازسازی، مستلزم دانش و تخصص در ایجاد محیط و جامعه ای تاب آور در شرایط پیچیده پس از سانحه است. بر اساس مسیله مذکور، مقاله حاضرکارامدی فناوری آموزش بازسازی به دانشجویان معماری در گروه بازسازی پس از سانحه، دانشگاه شهید بهشتی را که در دو مرحله؛ اول، سفر به منطقه سانحه دیده، مطالعه موردی و بحث گروهی پس از فراگیری مقدماتی چارچوب ها، نظریات و دیدگاه های بازسازی و دوم، تعمیق و بسط مطالب با استفاده از تکنیک آموزش به شیوه روایتگری و مشارکت تنگاتنگ و نزدیک دانشجویان در مباحث کلاس اجرا می شود، را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. روش ها ماهیت پژوهش تجربی شبه آزمایشی بدون گروه کنترل و در بازه زمانی یک ترم تحصیلی است. در ابتدا، با هدف شناخت ماهیت فرایند آموزش، اقدام به مصاحبه عمیق با اساتید دروس کارگاه های بازسازی شد و کدهای اصلی این فرایند، به روش تحلیل محتوا استخراج شدند. سپس، با حضور محقق در کارگاه های مذکور، از طریق مشاهده مشارکتی، نقاط و فناوری های مشترک این کارگاه ها، استخراج شده و بر اساس دیدگاه اساتید، مورد اصلاح و تایید قرار گرفتند. در مرحله بعد، فرایند استخراج شده، با طرح تحقیق طولی و به صورت پیش آزمون و پس آزمون و استفاده از پرسشنامه استاندارد سنجش میزان رضایتمندی دانشجویان از کیفیت آموزش با 9 معیار، مورد سنجش قرار گرفت. جامعه مشارکت کننده در پژوهش را دانشجویان ترم اول کارشناسی ارشد بازسازی پس از سانحه، به دلیل عدم وجود ذهنیت مشخص از فرایند آموزش تشکیل دادند. تکمیل پرسشنامه ها، در ابتدای ترم تحصیلی و سپس همزمان با امتحانات پایان ترم، اجرا شد. به منظور سنجش اعتبار یافته ها، مجددا پژوهش در ترم تحصیلی 2019-2020 و توسط گروه 15 نفره دانشجویان جدیدالورود اجرا و با کمترین سطح خطا، یافته های تحقیق تایید شدند. یافته ها بر اساس تحلیل های آماری تی زوجی داده های حاصل از پیش آزمون و پس آزمون، فناوری آموزش بازسازی در کارگاه مقدمات بازسازی، با سطح اطمینان 95% منجر به افزایش معنادار معیارهای ارزیابی دانشجو از یادگیری مباحث درسی، اشتیاق به درس و گرایش بازسازی، یادگیری تعاملی-مشارکتی و ارزیابی مثبت از تدریس استاد و گرایش شده است. همچنین در بررسی ارتباطات دوسویه معیارهای پژوهش از طریق آزمون همبستگی پیرسون، مشخص شد که بین معیارهای دوگانه ارزیابی دانشجو از یادگیری مباحث درس مقدمات بازسازی و رضایت از تدریس استاد؛ و اشتیاق به گرایش و تعامل گروهی، روابط مثبت و معنادار وجود دارد. نتیجه گیری با توجه به سطح بالای کارامدی فناوری مورد سنجش در آموزش مباحث عملی و نظری بازسازی پساسانحه به دانشجویان معماری مورد پژوهش، به منظور تقویت قابلیت های معماران آینده در تصمیمات و طراحی در شرایط بحرانی سوانح، پیشنهاد می شود که این فناوری در برنامه کارگاه های طراحی معماری مورد توجه قرار گیرد.

بازیافت مواد و مصالح ساختمانی از جمله موضوعات مهم در صنعت ساختمان سازی است. بازیافت به معنی استفاده مجدد از مصالح یا تولید مصالح جدید از مواد استفاده شده و دور ریختنی از جمله ضایعات بتنی است. استفاده از بتن های بازیافتی از طریق تخریب و استفاده مجدد بتن های فرسوده منافع بسیاری به دنبال دارد که صرفه جویی اقتصادی یکی از آن هاست. به طور تقریبی هر ساله 25 میلیارد تن بتن در جهان تولید می شود بهطوریکه به ازای هر نفر 3.8 تن بتن در سال تولید می شود. در ایران نیز رشد روزافزون ساخت و ساز ساختمان از یک طرف و الزام به بازسازی سازه های فرسوده یا تخریب شده، باعث کاهش ذخایر معادن سنگدانه های طبیعی و افزایش نخاله های ساختمانی در آینده خواهد شد. به همین دلیل بررسی امکان بازیافت بتن از دو جنبه "حجم زیاد بتن دورریز و غیرقابل مصرف ناشی از تولید کارخانه های بتن سازی" و "حجم قابل توجه آوار و نخاله های بتنی و ماسه سیمانی ناشی از نوسازی ساختمان ها و بازسازی پس از سانحه" می تواند مورد توجه قرار گیرد. کاهش مصرف سنگدانه های جدید که از معدن استخراج شده اند، کاهش مساحت زمین های مختص به دفع بتن، کاهش تولید CO2 در مقایسه با بتن های معمولی نیز از دیگر مزایای بازیافت نخاله های بتنی ساختمانی است. این مقاله با بررسی و ارزیابی تحقیقات و اقدامات انجام شده در زمینه بازیافت بتن و یافته های گوناگون در این زمینه در پی روشن نمودن ضرورت توجه به بازیافت بتن و شیوه هایی است که به کمک آن می توان از منافع بازیافت در جهت توسعه صنعت ساختمان و حفظ محیط زیست و صرفه جویی های ناشی از آن استفاده نمود.

زلزله پدیده ای مکان بنیان و مخرب است که منجر به تجارب استرس زا، ادراکات متفاوت، و مجموعة وسیعی از پیامدهای تروماتیک برای بازماندگان می گردد که با تغییرات عمیق در شبکة شناختی و پیوندهای عاطفی با مسکن با کارایی مأوای امن همراه است. نقش طولانی مدت چنین تجارب و ادراکاتی بر رابطة بازمانده ـ خانه و عملکرد آن در بازتوانی روانی ظاهر می گردد. بدین دلیل، در تحقیق حاضر، با استفاده از نظریة زمینه ای و مبتنی بر تجربة زیستة طولانی بازماندگان زلزلة 1382 بم در مسکن بازسازی شده، روابط مذکور بادقت بررسی شده است. هدف تحقیق استخراج مقولات مؤثر بر التیام پیامدهای تروماتیک زلزله است. بر اساس یافته های حاصل از 23 مصاحبة عمیق و نیمه ساختاریافته به روش نمونه گیری هدفمند و تحلیل یافته ها در قالب گروه های تمرکز 3 تا 5نفرة مشارکت کنندگان، 370 کد باز (مفهوم)، 91 مفهوم اصلی، 7 مقولة فرعی در کدگذاری محوری، و 10 مقولة اصلی در کدگذاری گزینشی شناسایی گردیدند. طبق یافته ها، به واسطة ادراک زلزله در خانه، ترس از محبوس شدن در فضاهای بسته و کوچک، و ترس از قرار گرفتن در فضاها با ارتفاع سقف بلند و ارتفاع طبقات منجر به استرس های محیطی شده است. اطمینان مجدد به ایمنی مسکن بازسازی شده، در ویژگی های حمایت کننده از اقدامات کاهندة آسیب پذیری و رفتارهای حفاظتی مانند اطمینان از امکان فرار به واسطة گشودگی و خوانایی فضاها، اعتماد به ایمنی سازه و تکنولوژی ساخت، و اجتناب از مصالح و روش ها و ویژگی های آسیب پذیر معماری مسکن قبل از زلزله جستجو شد. همچنین در فرایند بازسازی از دیدگاه جامعه، عوامل مؤثر در تسریع بازسازی مسکن و احیای شأنیت جامعه بر التیام آلام جامعه و بازتوانی نیز اثرگذار بوده اند. از سوی دیگر، مفاهیم دلبستگی های مکانی و رضایتمندی به مثابة عوامل مداخله گر در تسهیل این فرایند ظاهر گردیده اند. طبق نتایج، ماهیت زلزله و تجربة آن در خانه منجر به هم گرایی ذهن جمعی در سوگیری های شناختی ـ رفتاری پس از آن در محیط زندگی می گردد و این یافته در شناخت مقولات مؤثر بر التیام جمعی کارآمد خواهد بود.

برنامه ریزی های بازسازی پس ازوقوع یک سانحه، گاه به عنوان فرصتی مغتنم برای تحقق اهداف توسعه گرا تلقی می گردند. این مقاله در نظر دارد، ضمن بررسی اجمالی روند مدیریت سانحه و بازسازی سیل چهارم مرداد ماه سال 1378 شهرستان نکا، به استخراج رویکردهای توسعه گرا در مدیریت این سانحه و ارزیابی و نتیجه گیری از آن ها بپردازد. رویکرد به مفهوم توسعه در این بحث، نگرشی همه جانبه است که از طرفی، تمامی ابعاد توسعه را در بر می گیرد. از طرف دیگر، تحقق اهداف توسعه گرا را مستلزم یک برنامه ریزی کلان، مشتمل بر تمامی مراحل مدیریت سانحه، از دوران اسکان اضطرار تا اتمام دوران باز سازی می بیند. در نهایت، مقاله ضمن تبیین نکات مثبت و منفی عملکرد ستاد بحران و بازسازی، بر لزوم هماهنگی اهداف توسعه گرا با بودجه اختصاص داده شده ، برنامه ریزی تدریجی جهت نیل به اهداف توسعه و در اولویت قرار دادن حل بحران و پاسخگویی به نیاز سانحه دیدگان، به جای اهداف توسعه گرا و حل مشکلات دیرینه تاکید می نماید.

زمینه و هدف با وجود انجام مطالعات متعدد در 2 حوزه دانش «فرایند طراحی معماری» و «بازسازی پس از سانحه» طی سال های اخیر در ایران، به نظر می رسد در فصل مشترک 2 حوزه مذکور، مطالعات محدود و پژوهش های اندکی انجام شده است. بنابراین به منظور بازتعریف و شناخت «فرایند های طراحی مسکن پس از سانحه» و تقویت بنیان های نظری مشترک میان 2 حوزه دانش مذکور، پژوهش حاضر درصدد است تا ضمن مرور مطالعات و شناخت عمیق منابع نظری مکتوب در قلمروی مفهومی مشترک میان طراحی معماری مسکن و بازسازی مسکن پس از سانحه، رویه های عملیاتی و تدوین مدل مفهومی پیشنهادی در موضوع پژوهش را استخراج کند. روش ماهیت پژوهش حاضر توسعه ای کاربردی، سامانه (پارادایم) آن طبیعت گرایی تفسیری و راهبرد (استراتژی) منتخب برای انجام آن، راهبرد آمیخته (ترکیبی) است. برای دستیابی به هدف پژوهش از روش فرامطالعه استفاده شده است. در این راستا مقالات منتشر شده در نشریات داخلی ایران طی بازه زمانی 20 ساله اخیر و مرتبط با کلید واژگان «فرایند طراحی معماری مسکن»، « فرایند بازسازی مسکن پس از سانحه» و «فرایند معماری مشارکتی مسکن پس از سانحه» جست وجو و 168 مقاله شناسایی شدند. پس از چند مرحله پالایش، در مجموع 66 مقاله جهت فرامطالعه انتخاب شدند. تحلیل کمی مقالات منتخب به کمک تحلیل آمار توصیفی و نرم افزار Excell نسخه 2013 انجام شد. تحلیل کیفی مقالات با استفاده از تکنیک «فرایند کد گذاری» و نرم افزار MaxQDA نسخه 2018 استفاده شد.  یافته ها فرامطالعه مقالات منتخب حاکی از آن است که پژوهش های حوزه معماری ایران، عمدتاًً موضوع محور و فارغ از زمان و مکان با تکیه بر دانش نظری و به شکل بنیادین، طرح شده اند و همگام با دانش جهانی معماری در راستای نسل سوم فرایند های طراحی (فرایند های ذهنی معماران) حرکت کرده اند. این در حالی است که مقالات حوزه بازسازی پس از سانحه در ایران، ماهیتی تجربه محور و مکان محور دارد و عمدتاًً به صورت پژوهش های کاربردی و توسعه ای با تکیه بر واکاوی نمونه های موردی طرح شده است.  نتیجه گیری نتایج پژوهش نشان می دهد «فرایند طراحی معماری مسکن پس از سانحه» به دلیل ماهیت خود، هر 3 نسل فرایند های معماری، شامل فرایند های سیستماتیک، فرایند های مشارکتی و فرایند های ذهنی معماران را دربر می گیرد. شناخت و بازتعریف «مراحل فرایندی طراحی و برنامه ریزی مسکن پس از سانحه»، « نقش ها و مسئولیت ها»، «مدیریت اجرای طرح ها و برنامه ها» در فرایند های سیستماتیک، «طراحی مشارکتی و معمار قائل به مشارکت»، «مقولات مشارکت در طراحی و تأمین مسکن پس از سانحه»، «عوامل مؤثر، موانع و منابع تحقق مشارکت» در فرایند های مشارکتی و «مولدهای طراحی معطوف به معمار و مسئله»، «دانش و نگرش معمار در مواجهه با موقعیت پس از سانحه»، «بازتعریف مسئله طراحی در بستر پس از سانحه» و «عوامل ذهنیت ساز معمار و بازماندگان سوانح» در فرایند های ذهنی معمار، از مهم ترین موضوعات در 3 نسل فرایند طراحی مسکن پس از سانحه است.